Muzeum Historyczne w Sanoku

Siedziba

W sąsiedztwie zamku, w XVIII-wiecznym zajeździe przy ul. Zamkowej 2, mieści się dyrekcja muzeum oraz administracja i pracownie. Główną siedzibą muzeum jest Zamek Królewski. Pierwszy sanocki zamek wybudował na miejscu drewnianego ruskiego grodu król Kazimierz Wielki (po 1341 r.). W zamkowych komnatach odbyło się wesele króla Władysława Jagiełły z trzecią żonę Elżbietę Granowską. W okresie wdowieństwa często przebywała tu czwarta żona Jagiełły Zofia (Sonka). W latach 1523-1548 starosta sanocki Mikołaj Wolski, z polecenia królowej Bony, przebudował średniowieczny zamek w renesansową rezydencję. Kronikarze odnotowali pobyt na sanockim zamku węgierskiej królowej Izabeli, siostry króla Zygmunta Augusta (1555-1556 r.). W 1604 r. pojawił się w jego murach późniejszy car Dymitr Samozwaniec, który poślubił Marynę Mniszech córkę sanockiego starosty. Liczne przebudowy i rozbiórka części zabudowań w okresie rządów austriackich obniżyły walory architektoniczne obiektu. Dopiero prowadzona od początku lat 90. XX w. renowacja pozwoliła na odsłonięcie lub odtworzenie wielu renesansowych założeń i detali. Na wiosnę 2010 r. rozpoczęto odbudowę skrzydła południowego zamku. Prace te zakończyły się jesienią 2011 r. W odbudowanym skrzydle urządzono stałą wystawę twórczości Zdzisława Beksińskiego. 18 maja 2012 r. dokonano uroczystego otwarcia nowej Galerii Zdzisława Beksińskiego. 19 maja 2012 r. Galerię otwarto dla szerokiej publiczności. W pierwszych dniach wystawę obejrzało ok. 10.000 osób. W lipcu 2013 r. zakończono rewitalizację wzgórza zamkowego, która obejmowała m.in. budowę sali konferencyjno-widowiskowej oraz magazynów posadowionych pod powierzchnię dziedzińca. Odtworzony został średniowieczny mur obronny a na reliktach średniowiecznej wieży z czasów Kazimierza Wielkiego wybudowano taras widokowy. Dziedziniec zamkowy wyłożono granitową kostką. Wzorując się na renesansowych założeniach urządzono zamkowe ogrody.

Historia instytucji

W 1934 r. sanocki zamek przekazano nowo powołanemu Muzeum Ziemi Sanockiej. We wrześniu 1939 r. zamek został splądrowany. W 1940 r. z polecenia Kreisschulrata Willy'ego Hubera przeniesiono z plebani greckokatolickiej do zamku zbiory "Muzeum Łemkiwszczyna". W 1943 r. niemieccy urzędnicy zabrali z kolekcji muzealnej dwie cenne piętnastowieczne ikony. W sierpniu roku 1944 wycofujący się okupanci wywieźli z sanockiego zamku wiele cennych zabytków, część z nich została odnaleziona po wojnie w okolicach Legnicy. Pod koniec działań zbrojnych w zamku umieszczono szpital wojskowy a następnie, do roku 1946, działała w nim rusznikarnia. Po opuszczeniu zamku przez wojsko muzeum wznowiło działalność. W roku 1968 zmieniono nazwę instytucji na Muzeum Historyczne w Sanoku. Placówką kierowali kolejno: dr Bolesław Skwarczyński (1934-1939), Leon Getz (1939-1944), Stefan Stefański (1944-1968), Janina Lewandowska (1968-1970) i Edward Zając (1970-1990). Od 1990 roku dyrektorem jest Wiesław Banach.

Zbiory

Szczególne miejsce w zbiorach sanockiego muzeum zajmuje kolekcja sztuki cerkiewnej. Jej najstarsze zabytki to XII-wieczne enkolpiony odkryte podczas badań archeologicznych na przycerkiewnym cmentarzysku w pobliskiej Trepczy. Do arcydzieł malarstwa ikonowego zaliczają znawcy zbiór dobrze zachowanych ikon z XV w. i XVI w. (m.in. Chrystus Pantokrator z 2. poł. XV w., z Nowosielc i Matka Boska Hodegetria z XVI w. z Paniszczowa). Całość ekspozycji, obejmująca kilkaset obiektów i chronologicznie dochodząca po początków wieku XX., doskonale ilustruje ewolucję sztuki Kościołów Wschodnich.

Jedną z zamkowych komnat poświęcono sztuce Kościoła Katolickiego. Szczególną uwagę warto zwrócić na kilka zabytków z XV i XVI w. oraz na rokokowe rzeźby "szkoły lwowskiej". Znajdziemy tu również obraz G. Paganiego "Opłakiwanie Chrystusa", którego pierwowzór pędzla Rubensa znajduje się w Muzeum Królewskim w Brukseli. Dzięki darom państwa Margaret i Alberta Sługockich z USA, obejrzeć możemy kolekcję 27 krucyfiksów hiszpańskich, niemieckich i francuskich datowanych od XVII do XIX w. oraz siedemnastowieczną francuską kopię słynącej cudami figury Matki Bożej z Altötting z końca XIII wieku.

Eksponowane "sali renesansowej" portrety to obrazy po części pochodzące z pinakoteki rodu Załuskich. Niewątpliwą ozdobę tego zbioru jest "Dama z wachlarzem" pędzla Gijsberta Sibilli (1598-1652), Holendra, pozostającego pod wpływem Rembrandta Van Rijn.

Ponad 500 eksponatów liczy kolekcja ceramiki pokuckiej. Zimę 2013 roku po wieloletniej przerwie udostępniono stałą wystawę tej części zbiorów.

12.08.2016 r. w podziemiach południowego skrzydła zamku otwarto zamkową "Zbrojownię" ze stałą wystawę militariów i udostępnionym dla publiczności poniemieckim schronem, który zbudowano na zamkowym wzgórzu w latach 40. XX w. Podkreślić należy, ze w muzealnym archiwum znajduje się tysiące cennych dokumentów i fotografii związanych z regionem.

Zbiory archeologiczne obejmują znaleziska począwszy do epoki kamienia po czasy nowożytne. Ważne miejsce zajmują w nim artefakty odkryte na grodzisku Horodyszcze w Trepczy oraz złota moneta celtycka z wyobrażeniami Ateny i Nike. 27 czerwca 2015 r. w zamkowych piwnicach otwarto stałą ekspozycję archeologiczną "Historie w ziemi zapisane".

Bogato przedstawia się dział sztuki współczesnej. Jego podstawę stanowią dzieła artystów polskich tworzęcych we Francji. Wśród nich trzeba wymienić m.in.: Olgę Boznańską, Józefa Pankiewicza, Tadeusza Makowskiego, Wacława Zawadowskiego, Wacława Żaboklickiego, Ludwika Lille, Hannę Rudzką-Cybisową, Jana Cybisa, Artura Nachta-Samborskiego, Emila Krchę, Jana Ekierta, Józefa Jaremę, Marię Sperling, Jana Lebensteina, Arikę Madeyską i Edwarda Barana. Początek tej kolekcji stanowił dar Marii i Franciszka Prochasków z lat 60. i 70. XX w. Zbiory wzbogaciły także obrazy Juliusza Studnickiego, Otto Axera, Marii Szulczewskiej de Regibus, Józefa Natansona, Hanny Zawy-Cywińskiej, Janiny Dobrzyńskiej. Z ziemią sanocką wiążą się nazwiska wielu wybitnych artystów m.in. Leona Getza, Izabeli Rapf-Sławikowskiej, Anny i Tadeusza Turkowskich, Romana Tarkowskiego, Stanisława Batrucha, Kazimierza Starościaka, Eugeniusza Wańka, Stanisława Puchalika, Adama Konieczko. Swoją galerię w zamkowych podziemiach ma pochodzący z Płowiec k. Sanoka Marian Kruczek. Poczesne miejsce wśród artystów sanockich zajął Zdzisław Beksiński. Dzięki sporadycznym zakupom i licznym darom malarza uwieńczonych testamentowym zapisem – muzeum stało się po tragicznej śmierci darczyńcy właścicielem tysięcy jego prac. Rysunki, grafiki, fotografia artystyczna, reliefy, rzeźby, obrazy i fotomontaże komputerowe – dokumentują wszystkie okresy twórczości artysty. Muzeum posiada także szereg nagrań, filmów, zapisków i dokumentów związanych z jego życiem i twórczością. Wiele z nich, łącznie z wyposażeniem warszawskiej pracowni malarza, trafiło na stałą wystawę w odbudowanym skrzydle.

Działalność naukowo-badawcza, popularyzatorska i wydawnicza

Muzeum poza udostępnianiem zbiorów zajmuje się także systematyczną ich konserwacją i naukowym opracowaniem. Wyniki pracy naukowo-badawczej są publikowane w katalogach zbiorów. Do chwili obecnej pojawiły się m.in.: 3 tomy poświęcone Zdzisławowi Beksińskiemu oraz katalogi zbiorów: Leona Getza, Franciszka Prochaski, Mariana Kruczka, Tadeusza M. Turkowskiego, Ariki Madeyskiej, Hanny Zawy-Cywińskiej, Anny Turkowskiej. Kilka ważnych dla regionu tytułów przygotował dział historyczny są to m.in. katalogi: "Medaliony, medale i plakiety", "2. Pułk Strzelców Podhalańskich z Sanoka" oraz "Fotografie archiwalne, Sanok, tom I i II". Dział archeologiczny we współpracy z Polskę Akademią Umiejętności w Krakowie a także Uniwersytetami Rzeszowskim a obecnie Wrocławskim redaguje i publikuje tomy ogólnopolskiego rocznika "Acta Militaria Mediaevalia". W roku 2013 muzeum wydało katalogi zbiorów ikon z XV I XVI w. Ponadto odrębnym katalogiem lub informatorem wzbogacona zostaje niemal każda wystawa czasowa. Okazjonalnie muzeum wydaje też niskonakładowe pozycje bibliofilskie, tomiki poezji i prozy. Pracownicy muzeum a także osoby upoważnione przez dyrektora mogą korzystać z muzealnej biblioteki posiadającej prócz literatury fachowej z dziedziny archeologii, historii i historii sztuki, cenny dział starodruków i regionaliów. Działalność popularyzatorska obejmuje lekcje muzealne organizowane we współpracy z placówkami oświatowymi regionu a także wykłady dla grup zorganizowanych. W ciągu 20. ostatnich lat Muzeum Historyczne w Sanoku kilkakrotnie było współorganizatorem międzynarodowych sesji i konferencji naukowych z dziedziny historii sztuki cerkiewnej i archeologii.

Zwiedzający, wystawy czasowe oraz organizowane poza siedzibę muzeum

Muzeum Historyczne w Sanoku odwiedza rocznie ok. 60-80. tys. osób. Wśród nich są turyści z Francji, Włoch, Niemiec, W. Brytanii, USA, Belgii, Holandii, Japonii, Ukrainy, Rosji, Węgier, Słowacji. 150 tys. internautów z całego niemal świata odwiedza naszą stronę internetową muzeum.sanok.pl. Nasza instytucja posiada też własny profil na facebooku. Podhalanie – 2. Pułk Strzelców Podhalańskich z Sanoka, Sanoczanie pod Monte Cassino, Polityczni 1944-1956, Gdy Szwejk w Sanoku Bawił... – to tylko niektóre z niezwykle ważnych dla miejscowego środowiska wystaw przygotowanych przez dział historyczny. W ciągu ostatniego ćwierćwiecza w naszych salach wystawowych prezentowaliśmy czasowe wystawy malarstwa m.in. Mieczysława Janikowskiego, Otto Axera, Jana Ekierta, Jana Cybisa, Józefa Jaremy, Marii Sperling, Mariana Kruczka, Leszka Mądzika, Artura Nachta-Samborskiego, Marii Szulczewskiej de Regibus, Juliusza Studnickiego, Edwarda Barana, Grzegorza Pabla, Janiny Dobrzyńskiej, Arki Madeyskiej, Hanny Zawy-Cywińskiej, Krystyny Sieraczyńskiej, Waldemara Kuczmy, Izabeli Rapf-Sławikowskiej, Anny i Tadeusza Turkowskich. Artyści związani z ziemią sanocką pokazywali swoje dzieła na wystawach indywidualnych albo grupowych w cyklu "Salonów Artystów Sanockich". Muzeum zorganizowało kilkadziesiąt wystaw w znaczących ośrodkach kulturalnych kraju i Europy. Warto przypomnieć, że od grudnia 1991 do marca 1992 roku w holenderskim Muzeum Sztuki Religijnej w Uden zaprezentowano wybrane ikony z kolekcji sanockiego Muzeum Historycznego. Nasze ikony pokazywano także na Węgrzech. W Krakowie eksponowano kolekcje dzieł Mariana Kruczka, Józefa Jaremy i Leona Getza. W warszawskiej "Kordegardzie" wystawiane były dzieła Józefa Jaremy. Obrazy z naszych kolekcji wielokrotnie wzbogacały rozmaite wystawy czasowe w najważniejszych placówkach muzealnych m.in.: Warszawy, Krakowa, Gdańska, Poznania, Szczecina, Lublina, Wrocławia, Białegostoku. W minionym 20-leciu nasze Muzeum, we współpracy rozmaitymi instytucjami, zorganizowało w wielu dużych miastach Polski dziesiątki wystaw Zdzisława Beksińskiego. Jak dotychczas największą poza Sanokiem wystawę sztuki sanockiego twórcy pokazano w roku 2006 w Muzeum Narodowym w Gdańsku. Tysiące zwiedzających przyciągnęły wystawy sztuki Zdzisława Beksińskiego zorganizowane w Krakowie w Nowohuckim Centrum Kultury (2014 r.), w bydgoskiej Galerii Miejskiej BWA (listopad 2015 r. – styczeń 2016 r.) a także w Muzeum Lubelskim na Zamku (2016 r.). Niecodzienne wydarzenie pt. „Świat Mistrza Beksińskiego” odbyło się w 2009 r. w Filharmonii Krakowskiej. Podczas kilku wieczorów, w tym szacownym gmachu, można było obejrzeć obrazy Zdzisława Beksińskiego a także posłuchać ulubionej muzyki Mistrza, wzbogaconej multimedialnymi prezentacjami stworzonymi na motywach jego dzieł. Podobne imprezy zrealizowano w roku 2012 w Filharmonii Podkarpackiej w Rzeszowie oraz w 2016 r. Filharmonii Łódzkiej. W roku 2010 w gmachu Parlamentu Europejskiego w Brukseli zaprezentowano wystawę „Zdzisław Beksiński – Mroki podświadomości”. Druga po śmierci artysty wystawa poza granicami kraju miała miejsce w dniach 25.05. – 22.06.2013 r. w Phantastenmuseum w Wiedniu. 24 lipca 2013 r. Muzeum Historyczne w Sanoku zostało wpisane do Europejskiego Rejestru Renomowanych / European Register of Reputables i otrzymało stosowny certyfikat o numerze ANC 14060. Na ważny, wschodni akcent ogólnopolskiej wystawy "Imagines Medii Aevi", uświetniającej w roku 2016 obchody 1050. rocznicy Chrztu Polski, jej organizatorzy z Muzeum Narodowego w Poznaniu, wybrali piętnastowieczną ikoną Ukrzyżowania z Owczar z kolekcji Muzeum Historycznego w Sanoku. We wrześniu 2016 r. odbyła się oficjalna premiera „Ostatniej Rodziny” – filmu fabularnego o Beksińskich. Dzieło Jana P. Matuszyńskiego zebrało kilkadziesiąt nagród na festiwalach krajowych i zagranicznych (m.in. w Locarno i Gdyni) i cieszyło się wielkim zainteresowaniem publiczności. Nasze muzeum udostępniło twórcom filmu wielu materiałów źródłowych i elementów scenografii a rolę konsultanta merytorycznego ekipy filmowców pełnił dyrektor Wiesław Banach.

Artur Olechniewicz